- حسین سپهسالار(حُ سَ نِ سِ پَ)
سپهسالار اعظم حسین خان (1241-1298 هجری قمری 1836/-1881 میلادی) پسر میرزا نبی پسر ابوالقاسم مازندرانی است، که ساکن قزوین و از بزرگان دربار قاجار بود وبوسیلۀ میرزا تقی خان امیرکبیر به مقامهائی رسیده بود. سپهسالار سه برادر داشت که بترتیب یحیی (مشیرالدوله) و نصرالله (نصرالملک) و عبدالله (علاءالملک) نام داشتند و هرسه را مقامی عالی در دربار بود. سپهسالار در 1267 هجری قمری 1851/ میلادی بکارپردازی و نمایندگی ایران در بمبئی رفت و با زمامداران انگلیسی آشنا شد. پس از قتل امیرکبیر و صدارت میرزا آقاخان نوری سپهسالار به تهران احضار و در 1271 هجری قمری 1845/ میلادی مأمور تفلیس شد، و در آنجا با سیاست تزارها آشنا گردید و در 1275 هجری قمری 1859/ میلادی با سمت وزیر مختاری به دربار عثمانی اعزام شد و با اوضاع آن امپراتوری آشنا گردید و در 1279 هجری قمری 1862/ میلادی سفری به حجاز رفت و در 1280 هجری قمری 1863/م. به تهران احضار و بعضویت شورای دولتی منصوب شد، و سپس دوباره به استانبول گسیل شد. در 1287 هجری قمری 1870/م. که ناصرالدین شاه به عراق عرب رفت او نیز به عراق آمد و در بغداد فرمان وزارت و صدارت سپهسالار صادر شد. و او متحدالمآلی دایر بر منع شکنجه و ضرب متهمین، بحکام ولایات صادر کرد و در 1288 هجری قمری1871/ میلادی درجۀ سپهسالاری و صدراعظمی از طرف شاه بدو داده شد و مانند امیرکبیر زیر فشار روشن فکران و به تشویق برخی اروپارفتگان آن دوره، دست به برخی اصلاحات زد، قانونهائی چند وضع کرد، لیکن بعدها، مانند برخی سیاستمداران ضعیف پیشرفت را در جلب سرمایه های اروپا با کسب حمایت سیاستهای اروپائی تشخیص داد. و در 1290 هجری قمری / 1873 میلادی امتیاز بخشی از خط آهن را به بلژیکیها داد. لذا مردم به رهبری روحانی معروف حاجی کنی به مخالفت برآمدند و در مراجعت شاه از اروپا، هنگامیکه به بندر انزلی رسید، تلگراف برای وی فرستادند که: ’اگر با قزوینی به طهران می آئید نیائید که ما شما را نمی پذیریم’.
شاه ناچار به صورت ظاهر سپهسالاررا عزل و امتیاز را لغو کرد، لیکن پس از اندکی در 1291 هجری قمری 1874/ میلادی وزارت خارجه را بدو داد. سپهسالار در 1293 هجری قمری / 1871 میلادی ’جشن صاحبقرانی’ شاه را براه انداخت و در 1295 هجری قمری / 1878 میلادی شاه را به اروپا برد و پس از بازگشت بتقلید از مجالس سنای اروپائی مجلس مشورتی از شاهزادگان و اشراف بوجود آورد. اما چون شاه همین امر ناچیز را نیز موجب محدودیت اختیارات مطلقۀ خود دید، سپهسالار را در 1297 هجری قمری 1880/ میلادی عزل و مستوفی الممالک را به صدارت منصوب کرد. و برای دور کردن سپهسالار از مرکز او را والی خراسان کرد و سپهسالار پس از یکسال در 21 ذیحجه / نوامبر 1881 میلادی در آنجا درگذشت و بگفتۀ ’تاریخ بیداری ایرانیان’ مسموم شد. سپهسالار در 1284 هجری قمری / 1879 میلادی که خود را از گرفتاری بسرنوشت امیرکبیر در امان نمیدید، در صدد برآمد اثر نیکی از خویش به یادگار گذارد، پس نقشۀ ایجاد جامع و دانشگاهی همچون ’جامع ازهر’ را بریخت، و در زمینی که در جنوب باغ خانه خود داشت پی های آن را استوار ساخت. عزل او در 1880/1297م. بر شتاب او در بپایان رسانیدن کار مدرسه بیفزود و در هفتم شوال 1297 هجری قمری / سپتامبر 1880 میلادی وقفنامه را نوشت و در مجلسی با حضور روحانیون معروف زمان در خانه خویش صیغۀ وقف را جاری کرد و برای آنکه تا زنده است از گزند درباریان در امان باشد در همان مجلس تولیت را که در زمان حیات باخود او بود، به شاهزاده اعتضادالسلطنه سپرد، و پس از مرگ به پادشاه زمان واگذار کرد، و سپس کتاب خانه این شاهزاده را به بهای سنگین خریداری و وقف کرد. وقفنامۀ مدرسه را سید زین العابدین، امام جمعۀ وقت و آقامحمد نجم آبادی و سید مرتضی الحسینی و ملاعبدالرحیم نهاوندی و شیخ محمدحسن قمی امضا کردند. ساختمان مدرسه ناصری که از 1296 هجری قمری 1879/م. تعطیل شد و سپس در 1298 هجری قمری 1881/ میلادی از نو آغاز گردید و هنگام مرگ سپهسالار بخشی از طبقۀ زیرین قابل سکونت بود و پس از مرگ وی برادرش یحیی مشیرالدوله مشغول تکمیل آن شد. و هنوز تکمیل نشده بود که او نیز در 1309 هجری قمری 1892/ میلادی درگذشت. روکار ساختمان و کاشی کاری شبستان زیر گنبد و درون چلستون مسجد همگی در روزگار نایبان تولیت، اندک اندک ساخته شده است. (وفیات معاصرین قزوینی مجلۀ یادگار سال 3 شماره 5 و مقدمۀ ج 3 فهرست سپهسالار)
شاه ناچار به صورت ظاهر سپهسالاررا عزل و امتیاز را لغو کرد، لیکن پس از اندکی در 1291 هجری قمری 1874/ میلادی وزارت خارجه را بدو داد. سپهسالار در 1293 هجری قمری / 1871 میلادی ’جشن صاحبقرانی’ شاه را براه انداخت و در 1295 هجری قمری / 1878 میلادی شاه را به اروپا برد و پس از بازگشت بتقلید از مجالس سنای اروپائی مجلس مشورتی از شاهزادگان و اشراف بوجود آورد. اما چون شاه همین امر ناچیز را نیز موجب محدودیت اختیارات مطلقۀ خود دید، سپهسالار را در 1297 هجری قمری 1880/ میلادی عزل و مستوفی الممالک را به صدارت منصوب کرد. و برای دور کردن سپهسالار از مرکز او را والی خراسان کرد و سپهسالار پس از یکسال در 21 ذیحجه / نوامبر 1881 میلادی در آنجا درگذشت و بگفتۀ ’تاریخ بیداری ایرانیان’ مسموم شد. سپهسالار در 1284 هجری قمری / 1879 میلادی که خود را از گرفتاری بسرنوشت امیرکبیر در امان نمیدید، در صدد برآمد اثر نیکی از خویش به یادگار گذارد، پس نقشۀ ایجاد جامع و دانشگاهی همچون ’جامع ازهر’ را بریخت، و در زمینی که در جنوب باغ خانه خود داشت پی های آن را استوار ساخت. عزل او در 1880/1297م. بر شتاب او در بپایان رسانیدن کار مدرسه بیفزود و در هفتم شوال 1297 هجری قمری / سپتامبر 1880 میلادی وقفنامه را نوشت و در مجلسی با حضور روحانیون معروف زمان در خانه خویش صیغۀ وقف را جاری کرد و برای آنکه تا زنده است از گزند درباریان در امان باشد در همان مجلس تولیت را که در زمان حیات باخود او بود، به شاهزاده اعتضادالسلطنه سپرد، و پس از مرگ به پادشاه زمان واگذار کرد، و سپس کتاب خانه این شاهزاده را به بهای سنگین خریداری و وقف کرد. وقفنامۀ مدرسه را سید زین العابدین، امام جمعۀ وقت و آقامحمد نجم آبادی و سید مرتضی الحسینی و ملاعبدالرحیم نهاوندی و شیخ محمدحسن قمی امضا کردند. ساختمان مدرسه ناصری که از 1296 هجری قمری 1879/م. تعطیل شد و سپس در 1298 هجری قمری 1881/ میلادی از نو آغاز گردید و هنگام مرگ سپهسالار بخشی از طبقۀ زیرین قابل سکونت بود و پس از مرگ وی برادرش یحیی مشیرالدوله مشغول تکمیل آن شد. و هنوز تکمیل نشده بود که او نیز در 1309 هجری قمری 1892/ میلادی درگذشت. روکار ساختمان و کاشی کاری شبستان زیر گنبد و درون چلستون مسجد همگی در روزگار نایبان تولیت، اندک اندک ساخته شده است. (وفیات معاصرین قزوینی مجلۀ یادگار سال 3 شماره 5 و مقدمۀ ج 3 فهرست سپهسالار)